Waternet houdt op te bestaan - en dat gaan Amsterdammers merken in hun portemonnee

Waternet houdt op te bestaan. Na aanhoudende ict-problemen, achterstallige belastinginning, financiële tekorten en bestuurlijke chaos valt deze maand het doek. De taken worden overgenomen door de gemeente en het Waterschap. Hoe kon het zo ver komen? En wat betekent de ontmanteling van de organisatie voor Amsterdammers en inwoners van de regio? Efficiënter, klantvriendelijker, duurzamer en innovatiever. Aan ambitie geen gebrek toen Waternet in 2005 in het leven werd geroepen door de gemeente Amsterdam en het waterschap Amstel, Gooi en Vecht. Voortaan zou de hele ‘watercyclus’ door één organisatie worden beheerd. Een unicum in Nederland. Dat betekende dat Waternet zich ging bezighouden met sterk uiteenlopende taken, die voordien door het waterschap of de gemeente werden verricht. De organisatie onderhoudt dijken, reguleert het waterpeil, voert baggerwerkzaamheden uit en maakt het oppervlaktewater schoon. Waternet is ook verantwoordelijk voor de zuivering van rioolwater en de levering van drinkwater, en voor de inning van de waterschapsbelasting en drinkwaterrekening.  Waternet is geen overheidsorgaan maar een stichting. Op de website noemt het zichzelf een ‘waterbedrijf’. Het hoofdkantoor is gevestigd in twee glimmende torens aan de Amstel, die ieder veertien verdiepingen tellen en worden verbonden door glazen loopbruggen. In 2010 kreeg Waternet ook een ‘drijvend kantoor’ in Noord. De belofte van innovatie was niet gelogen. Waternet controleert dijken met onderwaterdrones, experimenteert met het omzetten van zout in zoet water en inspecteert de eigen zonnepanelen met thermische camera’s. Het bedrijf richtte ‘World Waternet’ op om de opgedane kennis en expertise in het buitenland te verspreiden. Grote achterstand in belastinginning De belangrijkste taken gaan Waternet minder soepel af. Door problemen met een nieuw ict-systeem in 2021 is een grote achterstand ontstaan in het versturen van belastingaanslagen. Het gaat om honderden miljoenen euro’s. Die worden nu alsnog geïnd, waardoor huishoudens soms drie aanslagen achter elkaar ontvangen.  De achterstanden leiden er onder meer toe dat mensen rekeningen krijgen voor familieleden die al jaren zijn overleden. De Autoriteit Consument & Markt concludeerde bovendien dat Waternet veel fouten maakte in het berekenen van drinkwatertarieven. Waternet loopt niet alleen tijdelijk geld mis door de achterstallige belastinginning, zegt Lex van Drooge, die namens het CDA in het algemeen bestuur van het Waterschap zit. "Omdat er te weinig is geïnd, heeft Waternet een lening moeten afsluiten van in totaal zo’n 700 miljoen. Daar betaal je rente over." Een woordvoerder van Waternet laat weten dat het bedrijf dit jaar 100 miljoen heeft geleend, en verwacht dat voor het einde van het jaar terug te betalen.  Een deel van dat geld is tegen een lage rente geleend van de zogeheten Waterschapsbank. Maar een deel van de kortlopende leningen komt van commerciële banken - tegen een veel hogere rente.  Achterstallig onderhoud waterkeringen In 2021 kwam Waternet onder verscherpt toezicht van de Inspectie Leefomgeving en Transport te staan, vanwege zorgen over de cybersecurity. Volgens de verantwoordelijke minister zou dat grote gevolgen kunnen hebben voor de drinkwaterlevering. Zo ver kwam het niet, maar hackers sloegen wel degelijk toe: in 2023 werden 48 duizend namen en rekeningnummers gestolen van bezoekers van de Amsterdamse Waterleidingduinen. Ook de core business van Waternet, het onderhoud van waterkeringen, laat te wensen over. Dijken, keringen, sluizen, bruggen en gemalen kampen met "fors achterstallig onderhoud", schreef waterschapsbestuurder Marjolein Quené in 2022 in een opiniebijdrage in het Parool. Dijkverbeteringen liepen volgens haar zeven jaar achter op wettelijke verplichtingen. Door de klimaatverandering zullen de kosten toenemen. "Door extremere weersomstandigheden moet er meer water worden weggepompt", zegt Van Drooge. "En de zomers zijn tegenwoordig zo droog dat we tegenwoordig juist water vanuit het IJsselmeer naar de polders moeten pompen, om uitdroging te voorkomen. Dat kost allemaal geld" Twee kapiteins op één schip Er zijn ook problemen op bestuurlijk vlak. Op papier is Waternet een uitvoeringsorganisatie en wordt het beleid vastgesteld door het waterschap en de gemeente. Maar in de praktijk trok Waternet al snel de macht naar zich toe. Het nieuwe ict-systeem werd bijvoorbeeld ingevoerd zonder daarover met het waterschap te overleggen. De rollen van de gemeente en het waterschap zijn ook niet altijd even helder. Het is vaak onduidelijk wie Waternet aanstuurt, wie de stichting controleert, en wie er uiteindelijk verantwoordelijk is. "We hebben twee kapiteins op één schip", zei wethouder Melanie van der Horst daarover. Vorig jaar zou Waternet gereorganiseerd worden. In een ‘vernieuwde stichting’ zouden het waterschap en de gemeente duidelijkere eigen bevoegdheden moeten krijgen. Maar bij nader onderzoek bleek dat moeilijk uitvoerbaar. Het onderzoeksbureau concludeerde dat de medewerkers van Waternet leden aan een"'collectief trauma", veroorzaakt door de teleurstelling over opeenvolgende nieuwe - en falende - organisatieplannen.  In de daaropvolgende periode werden meerdere bestuurlijke varianten onderzocht, maar uiteindelijk zag vooral de gemeente geen heil in het in stand houden van Waternet. Het waterbedrijf wordt ontmanteld.  De rekening is voor de inwoners Wat betekent dat in de praktijk? Vermoedelijk verdwijnt het bekende blauwe logo van de enveloppen. De jaarlijkse aanslag van de waterschapsbelasting komt voortaan gewoon van het waterschap, zoals het in de rest van Nederland ook gaat. En het personeelsbestand zal worden verdeeld. Van de ongeveer 1800 medewerkers zullen er zo'n 1000 naar de gemeente gaan, en 800 naar het waterschap.  Maar de gevolgen zullen de Amsterdammers en andere inwoners van de regio vooral in de portemonnee raken. De financiële situatie van Waternet was al niet bepaald rooskleurig. In 2022 leed de stichting een verlies van 17,6 miljoen euro. In 2023 ging het om 18,6 miljoen. Daar komen nu fikse bedragen bij. Het dagelijks bestuur van het waterschap schat dat het ontvlechten van de taken 11 miljoen kost, en er vervolgens structurele kosten zijn van 12 miljoen per jaar. Maar adviesbureau Berenschot, dat onderzocht hoe de ontmanteling eruit kan komen te zien, denkt dat de kosten kunnen oplopen tot 20 miljoen voor de ontvlechting, en vervolgens jaarlijks 40 miljoen. De rekening komt bij de inwoners te liggen. Dat is niet voor het eerst: in 2023 werd het drinkwatertarief al met 26,5 procent verhoogd. Dit jaar volgde een verhoging van de waterschapsbelasting met 35 procent. Voor de komende jaren zijn verdere verhogingen te verwachten. "Belastingheffing is de enige inkomstenbron van het waterschap", zegt Van Drooge. "Dat is de knop waar we aan kunnen draaien." Dat het rijk en de provincie zullen bijspringen om het waterschap uit de financiële problemen te helpen, zoals dijkgraaf Joyce Sylvester onlangs suggereerde, acht Van Drooge onrealistisch. "Ik voorzie van de nieuwe regering weinig cadeautjes. Overal wordt de broekriem aangehaald. En dan kun je hard spartelen, maar het gaat toch gebeuren." Hoe de ontvlechting van Waternet er precies zal uitzien, is nog onbekend. De werkzaamheden werden bijna twintig jaar onder hetzelfde dak uitgevoerd, en zijn dus nauw met elkaar verweven. Zo zal het rioolstelsel voortaan worden onderhouden door de gemeente, terwijl het waterschap verantwoordelijk is voor het schoonmaken van het rioolwater. Soepele onderlinge afstemming is cruciaal.  Een scheidend echtpaar Ook op organisatorisch vlak zijn er tal van hoofdpijndossiers. De gemeente en het waterschap zijn geen gelijkwaardige partners. In de Stopera zal men vermoedelijk geen grote moeite ondervinden om Waternet-medewerkers onder te brengen in het ambtenarenapparaat. Voor het waterschap, waar momenteel alleen de dijkgraaf op de loonlijst staat, ligt dat anders. Het is ook de vraag wat er met het gebouw aan de Amstel zal gebeuren. Het is eigendom van het waterschap, maar kan dat de lasten nog ophoesten als de gemeente zijn medewerkers terugroept?  Het wordt in elk geval een helse klus. Van Drooge: "We moeten onze winkel verbouwen en er twee winkels van maken, terwijl we volledig open moeten blijven." Of het de ontvlechting in goede harmonie zal verlopen, hangt af van de onderhandelingen die de komende periode zullen plaatsvinden. "Scheidende echtparen zeggen altijd dat ze als vrienden uit elkaar willen. Maar vervolgens gaan ze een jaar ruzie maken over wie de vleugel krijgt"